Còn một Mỹ Sơn cổ xưa hơn trong lòng đất

Lần đầu tiên, một cuộc khai quật đã hé mở lịch sử xây dựng khu di tích Mỹ Sơn của dân tộc Chăm, với việc tìm ra một công trình kiến trúc đổ khá nguyên vẹn, nằm sâu dưới lòng đất nhóm tháp D. Tiến sĩ Lê Đình Phụng, Viện Khảo cổ học, chủ trì nhóm chuyên gia, đã trao đổi với VnExpress quanh phát hiện này.

- Vì sao lại có cuộc khai quật lần này?

- Trước kia, những cuộc khai quật khảo cổ của các học giả người Pháp và những lần khai quật gần đây của Việt Nam tiến hành tại di sản Mỹ Sơn đều chủ yếu phục vụ việc trùng tu và gia cố các di tích. Cuộc khai quật lần này có mục đích hoàn toàn khác. Nó nhằm nghiên cứu quá trình phát triển và dựng xây của Mỹ Sơn trong lịch sử của dân tộc Chăm.

Mỹ Sơn về cơ bản hiện là phế tích khảo cổ. Năm 1947 Pháp bắn đại bác khiến một số di tích hỏng. Năm 1969, Mỹ rải thảm B52 nên các tháp hỏng rất nhiều và các công trình hiện nay hầu như đều bị xuống cấp. Tuy nhiên, với những giá trị lớn về nhiều mặt, Mỹ Sơn vẫn được xếp là di sản văn hóa thế giới theo tiêu chuẩn C(ii) như là một ví dụ điển hình về trao đổi văn hóa và theo tiêu chuẩn C (iii) như là bằng chứng duy nhất của nền văn minh châu Á đã bị biến mất.
Để đảm bảo mục đích đó, chúng tôi đã đào một hố với diện tích 100 m2, một hố 140 mét vuông. Ngoài ra, để khai thông dòng chảy khe Thẻ nhằm bảo tồn những công trình kiến trúc hiện còn, chúng tôi tiếp tục khai quật dưới lòng suối 150 mét vuông. Tuy nhiên, vì đây là di sản văn hóa thế giới không được phép xâm phạm, nên các hố đào đều được thực hiện cách chân móng kiến trúc hiện nay ít nhất 4,2 mét.

- Cuộc khai quật đã tìm ra những gì?

- Kết quả khai quật đã bộc lộ rõ tiến trình xây dựng của Mỹ Sơn qua các gian đoạn lịch sử khác nhau. Tại hai hố đầu tiên, đã thấy 1 lớp kiến trúc cổ bị đổ dưới công trình kiến trúc Mỹ Sơn hiện nay, ở độ sâu 0,9 đến 1,1 mét. Lớp này có tính chất sụp đổ nguyên dạng, vì các lớp gạch vẫn xếp theo tư thế đổ, ngoài ra nó có các thành phần kiến trúc còn nguyên vẹn. Như vậy có thể khẳng định các công trình kiến trúc Mỹ Sơn hiện nay ở nhóm tháp D được xây dựng trên nền một công trình kiến trúc đổ, và nếu so sánh mặt bằng nền của công trình hiện nay với công trình vừa tìm được thì cách nhau đến 2,3 mét.

Lý giải về hiện tượng sụp đổ nguyên dạng này, phải dựa vào lịch sử dân tộc Chăm. Đây là một dân tộc có lịch sử luôn biến động. Các tài liệu cho thấy vào giữa thế kỷ 8, người Chăm đã dời đô về phía Nam, đến giữa thế kỷ 9 mới chuyển về phía Bắc. Nhưng Mỹ Sơn được xây dựng suốt từ thế kỷ 4 đến 13. Như vậy vị trí và vai trò của Mỹ Sơn trong cộng đồng cư dân Chăm đã bị chi phối bởi những điều kiện lịch sử (có khả năng có các cuộc chiến tranh, vì chúng tôi đã khai quật được những mảnh bia bị vỡ). Ngoài ra, nền đất yếu ở đây cũng có thể đóng một vai trò: khi khai quật, đào đến cốt 0 của khu B, C, D trong trung tâm Mỹ Sơn hiện nay, các nhà khoa học thấy các công trình đó được xây dựng trên một cái gò mà nền đất là sét yếu, đổ dốc về bốn phía theo các nhánh suối chảy lượn quanh nó. Sau cùng, yếu tố tự nhiên (gió mùa, mưa bão...) chắc chắn cũng có ảnh hưởng nhất định.

- Phát hiện về kiến trúc cổ dưới lòng đất Mỹ Sơn có tầm quan trọng như thế nào?

- Công trình khai quật của chúng tôi có tính chỉ báo cho các nhà khoa học biết rằng dưới lòng đất Mỹ Sơn hiện nay có các công trình kiến trúc đổ. Phát hiện này sẽ lưu ý cho các nhà trùng tu và gia cố thận trọng hơn trong việc xử lý trùng tu. Ngoài ra, trong điều kiện có thể được, chúng tôi sẽ tiếp tục khai quật để làm rõ hơn, minh chứng cho toàn bộ tiến trình, nghĩa là từ những công trình kiến trúc đầu tiên của Mỹ Sơn cho đến các kiến trúc sau là một quá trình phát triển liên tục. Phát hiện mới đây cũng chứng minh rõ hơn vai trò của Mỹ Sơn như một địa điểm tôn giáo có bề dày dịch sử của dân tộc Chăm, kéo dài suốt trong 1000 năm của họ. Trước kia, người ta đã dự đoán chắc chắn có, nhưng chưa tìm thấy dấu vết, thì đợt khai quật này khẳng định có dấu vết như vậy.

Phát hiện trên còn quan trọng ở chỗ, trong khi di tích của các nền văn hóa khác vẫn có thể tiếp tục được xây dựng và phát triển, chẳng hạn đình, chùa của người Việt đã đổ có thể xây lại, thì di tích của văn hóa Chăm Pa ở đây chỉ có mất đi mà không thể phục hồi. Vì vậy, Mỹ Sơn cần được ứng xử đặc biệt.

- Có khả năng các cấu trúc cổ như vậy trải rộng trên khắp lòng đất Mỹ Sơn hay không?

- Hiện nay, trong 8 khu kiến trúc của Mỹ Sơn, chúng tôi bước đầu chỉ tập trung nghiên cứu vào 3 khu chính là B, C, D (những khu tập trung nhiều kiến trúc nhất, có giá trị nghệ thuật nhất, có quy mô kiến trúc lớn nhất và hiện trạng được bảo tồn tốt nhất) bởi những cuộc khai quật tốn rất nhiều kinh phí. Ngoài ra, trong lần khai quật này, chúng tôi chỉ tìm thấy tín hiệu để khẳng định có một công trình kiến trúc đổ, và là một phần của công trình này. Muốn tìm hiểu quy mô của công trình, phải dỡ toàn bộ phần kiến trúc hiện còn. Nhưng đây là di sản văn hóa thế giới, chúng ta không được phép xâm phạm. Tuy nhiên, vì Mỹ Sơn đã trải qua gần 1000 năm xây dựng (từ cuối thế kỷ 4 cho đến công trình gần đây nhất là nửa cuối thế kỷ 13), do vậy chắc chắn có nhiều công trình kiến trúc liên quan, nhưng chúng ta chưa có điều kiện tìm mà thôi.

- Từ di tích đổ nát vừa được khai quật, các nhà khảo cổ hình dung ra bộ mặt Mỹ Sơn cổ như thế nào?

- Bởi vì các công trình kiến trúc hiện nay xây đè lên kiến trúc cũ, nên chúng tôi chỉ tìm được một phần, nhưng trong đó có những thành phần kiến trúc còn nguyên dạng, nghĩa là các khối kiến trúc vẫn còn liên kết với nhau, và có các họa tiết hoa văn trang trí. Căn cứ vào những yếu tố đó chúng tôi mới định được niên đại của công trình kiến trúc ấy, khoảng đầu thế kỷ 9, cách công trình hiện còn trên mặt đất hơn 100 năm.

Hiện nay, có rất nhiều kỹ thuật khảo cổ học để nghiên cứu sâu vào lòng đất mà không can thiệp trực tiếp như kỹ thuật như địa lý học, hay lát cắt địa tầng học... nhưng những máy móc này rất đắt tiền. Do vậy, chúng tôi chỉ khai quật theo phương pháp khảo cổ học truyền thống, nghĩa là bóc từng lớp đất 20 phân một để tìm kiếm, và giữ nguyên hiện trạng (bảo quản tại chỗ). Với cách này, chúng ta khó mà có ngay được cái nhìn tổng thể về những kiến trúc dưới chân Mỹ Sơn.